Кулінарныя асаблівасці Горадні і ваколіц у айчыннай гістарыяграфіі вывучаны слаба. Як правіла, інфармацыя пра гэта рассыпана па тэкстах агульнага і энцыклапедычнага характару. У прыватнасці, звесткі пра спажыванне тых ці іншых гатункаў зерневых культур ці мяса ў Горадні ў эпоху Сярэднявечча падаў у сваім нарысе “З гісторыі беларускай кухні” Эдвард Зайкоўскі. На падставе археалагічных знаходак у Старым замку ён адзначыў, што ўжо ў ХІІІ ст. жыхары старажытнай Горадні сярод іншых злакавых культур вырошчвалі грэчку, а спажыванне мяса дзікіх жывёл у іх рацыёне пераважала. Цікава, што першае месца сярод звяроў, на якіх палявалі гарадзенцы, займаў высакародны алень. Вядомы геральдыст Анатоль Цітоў нават зрабіў выснову, што герб Горадні з выявай так званага аленя Святога Губерта з’явіўся ў першай палове ХVІ ст. невыпадкова. На яго думку, “род заняткаў і асноўная дзічына зрабілі ўплыў на выбар эмблемы і замацаванне яе ў гарадскім гербе”. Наўрад ці так было, але версія цікавая і арыгінальная.Геаграфічную прывязку да Гарадзеншчыны ці заходніх раёнаў Беларусі рабілі ў сваіх нарысах пра тыя ці іншыя беларускія нацыянальныя стравы аўтары грунтоўнай энцыклапедыі “Этнаграфія Беларусі”, якая пабачыла свет яшчэ ў 1989 г. У прыватнасці, гэта датычыць такіх страў, як: бярозавік, вантрабянка, верашчака, галёпы, груца, кашанка, квас, кішка, коўбік, локшына, пампушкі, панцак, саладуха, шкілондзя і інш. Праграмны характар носіць змешчаны ў гэтым жа выданні артыкул Галіны Вештарт “Ежа”, у якім яна паспрабавала сцісла вылучыць галоўныя асаблівасці харчавання беларусаў: спрадвечнасць расліннай ежы, цыклічнасць часу прыёму ежы, сезоннасць, абрадавасць, залежнасць ад ступені заможнасці гаспадаркі. Адзінай працай, прысвечанай непасрэдна гарадзенскай кухні, з’яўляецца на сёння артыкул “Віртуальны гарадзенскі смак” вядомага беларускага гісторыка матэрыяльнай культуры і прапагандыста старажытнай беларускай кухні Алеся Белага. Аўтар упэўнены, што менавіта “каралеўская Горадня” мусіць падаваць усёй Беларусі прыклад сапраўдных нацыянальных традыцый харчавання і заклікаў спяшацца ў гэтай справе. Яму ж належыць нарыс пра гісторыю харчавання ў Энцыклапедыі ВКЛ, дзе аўтар адзначыў уклад сялянаў-кухараў з Гарадзенскай эканоміі ў станаўленне і развіццё мясцовай каралеўскай кухні. Пэўныя матэрыялы ХVІ ст. з Гарадзенскага павета выкарысталі Юрась Бохан і Насця Скеп’ян у раздзеле пра традыцыі харчавання і прыёму ежы ў ВКЛ у ХV–сярэдзіне ХVІІ ст. У прыватнасці, яны адзначылі факт загатоўкі сярод іншай гародніны ў маёнтку Русота ў 1581 г. традыцыйнага для Гарадзеншчыны бацвіння.У сааўтарстве з Алесем Белым Аляксей Шаланда апублікаваў артыкул, які вытрымаў ужо два выданні, пра традыцыйную каўбасу беларусаў – пальцоўку. Пры напісанні працы ў яго аснову былі пакладзены таксама і гарадзенскія матэрыялы. Аўтары прыйшлі да агульнай высновы, што культура і традыцыі з’яўляюцца тым падмуркам, на якім будуецца эканоміка і палітычны лад краіны. У сувязі з гэтым, выпрацоўка нацыянальных кулінарных канонаў для тых ці іншых гатункаў харчавання становіцца ў сучасных умовах надзённай задачай для дзяржавы і грамадства.Асноўнымі крыніцамі па даследаванню старажытнай гарадзенскай кухні з’яўляюцца археалагічныя, пісьмовыя, друкаваныя і вусныя. Да першых адносяцца артэфакты матэрыяльнай культуры, якія былі знойдзены пад час археалагічных раскопак у Горадні і ваколіцах. Да вылучанай тэмы даследавання маюць значэнне, асабліва для “маўклівых” старажытных часоў ХІ–ХІV ст., не толькі знаходкі злакавых земляробчых культур, тых ці іншых фруктовых пладоў, костак дзікіх і свойскіх жывёлаў ці рыбаў, але і посуд, прылады працы і промыслаў, рэшткі гаспадарчых і кухонных пабудоў, а таксама іх абсталяванне. У гэтым плане карыснымі з’яўляюцца апублікаваныя матэрыялы археолагаў, якія даследавалі Горадню і Гарадзенскі рэгіён паляка Юзафа Ядкоўскага, расіяніна Мікалая Вароніна, беларусаў Міхася Ткачова, Аляксандра Краўцэвіча, Валерыя Шаблюка і інш. Археалагічныя матэрыялы больш позніх часоў ХV–ХVІІІ ст. значна дапаўняюць і ўдакладняюць пісьмовыя звесткі.Апошнія складаюць вялікую групу крыніц па тэме даследавання і ахопліваюць час з канца ХІV ст. па наш час. Да іх адносяцца летапісы і хронікі, гаспадарскія прывілеі, актавы матэрыял, інвентары, гаспадарчыя і кухонныя рахункі, рэестры і меню, дыярыушы, рэцэпты і інш. Некаторыя з іх ужо апублікаваныя. Гэта датычыць таксама друку Аляксеем Шаландай канфірмацыйных прывілеяў каралёў польскіх і вялікіх князёў літоўскіх Міхала Карыбут Вішнявецкага гарадзенскім гаспадарскім кухарам 1670 г. і Аўгуста ІІІ Ветына гарадзенскаму рыбацкаму цэху (ХVІІІ ст.). Па матэрыялах мемуарнай літаратуры ХVІІІ ст. Адам Мальдзіс напісаў навукова-папулярную кнігу “Як жылі нашы продкі ў ХVІІІ ст.”, дзе спецыяльны раздзел прысвяціў тагачаснай кухні. Для напісання артыкулу намі выкарыстаны таксама неапублікаваныя пісьмовыя крыніцы з фондаў НГАБ у Менску, НГАБ у Горадні, Гарадзенскага дзяржаўнага гісторыка-археалагічнага музея, а таксама Гудзевіцкага дзяржаўнага літаратурна-краязнаўчага музея.Да друкаваных крыніц трэба аднесці адмысловыя кулінарныя кнігі, якія з’яўляюцца ў Рэчы Паспалітай у ХVІІ ст., у склад якой уваходзіў з 1569 г. Гарадзенскі павет ВКЛ, а з 1793 г. Гарадзенскае ваяводства. Яны ўяўлялі сабой зборнікі кулінарных рэцэптаў і гаспадарчых парадаў, якія павінен быў ведаць кожны прафесійны кухар. Трэба адзначыць, што сярод змешчаных там рэцэптаў вылучыць гарадзенскія амаль немагчыма, хіба што, калі зыходзіць з іх агульнай вядомасці і шырокай распаўсюджанасці. Пэўную лакальную прывязку да Гарадзеншчыны праз вызначэнне “літоўскі”, “каралеўскі” ці “княжацкі” можна знайсці ў кулінарных кнігах ХІХ ст., такіх як “Літоўская гаспадыня” ці “Літоўская кухарка”. Некаторыя з так званых “гарадзенскіх” страў (“grodzieński”, “по-гродненски”) фіксуюцца таксама ў польскіх, савецкіх і сучасных беларускіх кулінарных кнігах ХХ–пачатку ХХІ ст. Пэўныя звесткі можна знайсці таксама ў апублікаваных літаратурных творах мясцовых паэтаў і пісьменнікаў, а таксама вандроўнікаў і этнографаў розных часоў.

 

Этнакультурныя і прыродныя турыстычныя рэсурсы:Гродзеншчыны і Сувальшчыны. Энцыкл. давед. ; Рэд. В.Р. Карнялюк, І.І. Трацяк [і інш.] – Гродна: СМЫК, 2014

​

Крыніца